Πώς γεννήθηκαν τα σταυρόλεξα;

Ιδού πώς γεννήθηκαν (και πώς εξελίσσονται) τα σταυρόλεξα, το πιο αγαπημένο παιχνίδι-γρίφος σε όλο τον κόσμο.

Το σταυρόλεξο είναι μια σύγχρονη επινόηση, για την οποία γνωρίζουμε με ακρίβεια τον τόπο και την ημερομηνία γέννησης. Το πρώτο cross word puzzle (puzzle στα αγγλικά σημαίνει αίνιγμα, γρίφος) δημοσιεύτηκε στο κυριακάτικο ένθετο της εφημερίδας New York World στις 21 Δεκεμβρίου του 1913. Ο πρώτος πίνακας απείχε παρασάγγας από τους σύγχρονους: είχε σχήμα ρόμβου, με όλα τα μαύρα τετράγωνα ομαδοποιημένα στο κέντρο, λέξεις 3 ως 7 γραμμάτων που αναγνωρίζονταν από δύο νούμερα, το ένα στην αρχή και το άλλο στο τέλος της λέξης... κι όμως ήταν η σπίθα από την οποία γεννήθηκαν όλα.

Ο Άρθουρ Γουίν, ο δημοσιογράφος που είχε την επαναστατική ιδέα να διασταυρώσει τις λέξεις μεταξύ τους χρησιμοποιώντας δύο κατευθύνσεις, οριζοντίως και καθέτως, ξεχάστηκε γρήγορα, όμως άλλοι κράτησαν την ιδέα του.

Ωστόσο η επιτυχία δεν ήρθε αμέσως. Το σταυρόλεξο βρισκόταν στην παιδική ηλικία του - η εποχή της αθωότητας θα διαρκούσε για λίγα χρόνια ακόμη. Σε αυτή την αρχική περίοδο, δεν υπήρχαν δημιουργοί σταυρολέξων. Οι ίδιοι οι αναγνώστες, παρακινημένοι από τη διεύθυνση σύνταξης της εφημερίδας, έστελναν τα «έργα» τους, που συχνά χώλαιναν από γραμματική άποψη ή περιείχαν ακόμα και λάθη. Αυτός που διάλεγε τα σταυρόλεξα που θα δημοσιεύονταν βασιζόταν κυρίως στη διάταξη των μαύρων τετραγώνων, που έπρεπε να είναι «χαριτωμένη», και σίγουρα δεν έχανε χρόνο λύνοντάς τα. Κι όμως έτσι τα σταυρόλεξα επιβίωσαν παρά την αρχική αδιαφορία, σιγά σιγά βελτιώνονταν μέχρι που τελικά άνθισαν. Η μανία άρχισε να μεταδίδεται το 1924, χάρη σε ένα βιβλίο που συγκέντρωνε 50 ανέκδοτα σταυρόλεξα, το οποίο τυπώθηκε σε μόλις 3.600 αντίτυπα. Μετά από λίγους μήνες, και αρκετές ανατυπώσεις, οι πωλήσεις υπολογίζονται στα 70.000 αντίτυπα. Η κρίση του 1929 δεν ήταν ακόμα στον ορίζοντα και η Αμερική ήταν γεμάτη από ανθρώπους ελλιπούς παιδείας αλλά με ισχυρή επιθυμία να βελτιωθούν, που μπορούσαν να ξοδέψουν κάποια χρήματα και είχαν –ίσως για πρώτη φορά– αυτό που σήμερα ονομάζουμε "ελεύθερο χρόνο".

Βρίσκονται παντού. Τι καλύτερο έδαφος για το μπουμ των σταυρολέξων; Μάλιστα ο όρος μπουμ δεν είναι υπερβολικός: τα σταυρόλεξα βγήκαν γρήγορα από τις εφημερίδες, για να «μολύνουν» ακόμα και τη μόδα και τη διαφήμιση, ενώ άρχισαν να διαδίδονται ανέκδοτα και ιστορίες για την πονηρή γοητεία του νέου παιχνιδιού. Σε έναν άντρα, στον οποίο έκανε μήνυση η γυναίκα του, το δικαστήριο τού απαγόρευσε να λύνει πάνω από τρία σταυρόλεξα την ημέρα - ένας ιερέας πρότεινε στους πιστούς ένα σταυρόλεξο με θρησκευτικό περιεχόμενο - μια ένωση συντηρητικών επισήμανε τον κίνδυνο ότι τα σταυρόλεξα θα απομακρύνουν τους νέους από τον αθλητισμό...

Σταυρο-αγχολυτικό. Η μεγάλη κρίση και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος αποδυνάμωσαν την παραγωγή σταυρολέξων, όμως δεν τη διέκοψαν. Η συγκέντρωση της προσοχής στο μικρό στρες να συμπληρώσεις τα τετράγωνα επέτρεπε την ανάπαυλα από τα σαφώς μεγαλύτερα άγχη της ζωής. Ο πόλεμος, όμως, έφερε στο φως και μια άλλη όψη του παιχνιδιού: τη δυνατότητα μετάδοσης κρυπτογραφημένων μηνυμάτων. Στο ζενίθ της παράνοιας έφτασε η Γαλλία, όπου, το 1939, αν και για μικρό χρονικό διάστημα, τα σταυρόλεξα απαγορεύτηκαν από όλες τις εφημερίδες. Οι Άγγλοι αντιμετώπισαν το πρόβλημα με αντίστροφο τρόπο: διοργάνωσαν ένα διαγωνισμό για λύτες, με το μυστικό στόχο να στρατολογήσουν ειδικούς αινιγματογράφους για την ερμηνεία των μυστικών κωδίκων των Γερμανών.

Όλοι το γνωρίζουν! Μακριά από τη δύση τους, τα σταυρόλεξα συνέχισαν να εξελίσσονται και να ωριμάζουν, με αποτέλεσμα σήμερα κανείς να μη διανοείται (όπως συνέβαινε τα χρόνια της πρωτοπορίας) να συνοδεύσει έναν πίνακα σταυρολέξου με "οδηγίες λύσης". Ωστόσο κανόνες υπάρχουν, αν και άγραφοι, και τους καθόρισαν οι ίδιοι οι δημιουργοί με το πέρασμα του χρόνου. Κάποιοι από αυτούς είναι: δεν πρέπει να υπάρχουν όροι που επαναλαμβάνονται στον ίδιο πίνακα - δεν πρέπει να υπάρχουν τμήματα κλεισμένα από μαύρα τετράγωνα - οι λέξεις πρέπει να είναι "κατάλληλες" (για παράδειγμα, δεν πρέπει να είναι άσεμνες ούτε πολύ απαρχαιωμένες ούτε πολύ εξειδικευμένες, δηλαδή να είναι ταιριαστές με το είδος λυτών στους οποίους απευθύνεται). Μια καλή σχέση ανάμεσα σε μαύρα και λευκά τετράγωνα είναι περίπου 1 προς 6. Σημασία έχουν και τα μεγάλα τμήματα χωρίς μαύρα τετράγωνα που, σε πολλές χώρες, είναι ένδειξη ποιότητας. Εξίσου σημαντικοί με το διάγραμμα είναι και οι ορισμοί, που δεν πρέπει να είναι πολύ περιγραφικοί ή σχολαστικοί, αλλά αινιγματικοί και πνευματώδεις.

Αν τηρούνται αυτοί οι κανόνες, τα υπόλοιπα επαφίενται στην ευρηματικότητα του δημιουργού.

focusmag.gr